Bạn đang được chiêm ngưỡng bức tranh “Evening landscape at moonrise” (sau đây xin phép gọi là Moonrise, được vẽ vào năm 1889 bởi hoạ sĩ nổi tiếng người Hà Lan Vincent Van Gogh. Bức tranh mô tả những đụn rơm trong một cánh đồng được bao quanh bởi dãy núi dưới bầu trời chạng vạng, với một đĩa màu cam nổi bật đang bị che khuất một phần sau những ngọn núi. Van Gogh thường nhìn bầu trời từ cửa sổ phòng ông ở phía đông tu viện Saint Paul tại Saint-Rémy de Provence, miền Nam nước Pháp.

Trong một bức thư do Van Gogh viết cho người anh của mình, ta có thể biết được của sổ phòng ông quay về hướng Đông - “Qua khung cửa sổ có song sắt, tôi có thể nhìn thấy một khoảng vuông của cánh đồng lúa mì, một phối cảnh theo phong cách Van Goyen. Phía trên nó, vào buổi sáng tôi thấy Mặt Trời mọc trong vinh quang”. Nhưng bên cạnh đó, Van Gogh còn có những căn phòng làm việc phụ khác, và ta không rõ hướng của căn phòng phụ mà ông dùng để làm việc.

Jacob-Baart de la Faille, một nhà sử học mỹ thuật và nhà văn người Hà Lan, người biên soạn danh mục phê bình đầu tiên về các tác phẩm của Van Gogh đã gọi tác phẩm này là Sunset (Hoàng hôn). Một danh mục khác của Scherjon và de Gruyter đổi tên tác phẩm này thành Rising Moon (Trăng mọc), phù hợp với cánh đồng ở hướng Đông có thể nhìn thấy từ cửa sổ phòng ông. Năm 1939, de la Faille trong ấn bản sửa đổi và cập nhật danh mục đã hiệu chỉnh lại tiêu đề bức tranh cho đúng.

Việc định niên đại cho tác phẩm Moonrise là một vấn đề lâu dài và gây nhiều tranh cãi. Danh mục của Scherjon và de Gruyter xác định rằng Moonrise được hoàn thành vào tháng 8 hoặc tháng 9/1889, nhưng ấn bản sau đó của danh mục de la Faille, được xuất bản bởi một nhóm chuyên gia sau khi tác giả mất, xác định ngày 06/07/1889 mới là thời điểm bức tranh này được hoàn thành. Sự nhầm lẫn này xuất phát từ việc ngày tháng bị thiếu trong bức thư mô tả tác phẩm Moonrise. Hulsker khi làm việc với thư từ của Van Gogh, cho rằng bức thư được viết sớm hơn nhiều so với tháng 8 hoặc tháng 9 như trước đây và chuyển ngày bức thư về 06/07.

Để thu hẹp sai số, một nhóm nghiên cứu của Olson và cộng sự vào năm 2002 đã đến Saint-Rémy-de-Provence, Pháp và quan sát trăng mọc trong nhiều ngày. Sử dụng các phép tính toán thiên văn và suy luận, họ kết luận rằng bức Moonrise mô tả kỳ Trăng tròn vào lúc 21 giờ 08 phút theo giờ địa phương, ngày 13/07/1889.

Tác giả của bài báo này luôn thắc mắc về màu đỏ của Mặt Trăng trong bức tranh, vì điều kì lạ là nó chỉ xuất hiện ở một phía, và từng là một trong những yếu tố bất thường khiến bức tranh bị nhầm lẫn giữa Mặt Trăng và Mặt Trời trong nhiều thập kỷ. Do đó, ông đã tìm trong trang NASA Eclipse Web Site về các lần nguyệt thực xảy ra từ năm 1801 đến 1900 và nhận thấy rằng có một lần nguyệt thực một phần diễn ra vào ngày 12/07/1889 có thể quan sát được từ miền nam nước Pháp. Lần nguyệt thực này thuộc chu kỳ Saros 137, kéo dài 142 phút và có độ che phủ cực đại là 0,48.

Dùng phần mềm Stellarium có thể dễ dàng thấy rằng ở Saint-Rémy-de-Provence, nguyệt thực nửa tối bắt đầu ngay sau khi Mặt Trăng mọc lên trên đường chân trời hướng Đông Nam. Bóng tối bắt đầu che lên bề mặt Mặt Trăng khi độ cao của nó là 3,3° và vào khoảng 20 giờ 05 phút giờ địa phương. Do vách núi, có khả năng Mặt Trăng chỉ được nhìn thấy từ phòng của Van Gogh vài phút sau đó. Ngày hôm sau (13/07/1889), Mặt Trăng đi qua vị trí vách núi ở độ cao 4,5° như được vẽ trong bức tranh, vào lúc khoảng 21 giờ 08 phút theo tính toán của Olson và cộng sự.

Ngày trước đó, pha một phần của nguyệt thực tại Saint-Rémy-de-Provence kéo dài đến 22 giờ 25 phút và đạt cực đại vào khoảng 21 giờ 12 phút theo giờ địa phương, khi trăng ở độ cao khoảng 12°. Do vách núi cao hơn ở phía Nam, Van Gogh có lẽ đã thấy Trăng mọc khi nguyệt thực đã bắt đầu, và ông có thể đã quan sát toàn bộ quá trình nguyệt thực. Hiện tượng này, với màu đỏ mờ nhạt của Mặt Trăng (dù rất khó quan sát), hẳn đã gây ấn tượng mạnh với Van Gogh - một người quan sát bầu trời cẩn thận và thường xuyên. Chúng ta không biết ông có biết trước rằng nguyệt thực sẽ xảy ra vào 12/07/1889 hay không, nhưng ông có biết đến sự tồn tại của nguyệt thực, dù chỉ hiểu biết sơ lược về hiện tượng này. Bằng chứng là trong một câu nói liên quan đến bức tranh “Road with Cypress and a Star”, được vẽ khi Trăng lưỡi liềm, không có nguyệt thực rằng: “Tôi vẫn còn bức tranh cây bách với một ngôi sao từ chỗ ấy, một bầu trời đêm với mảnh Trăng lưỡi liềm vừa ló ra khỏi cái bóng mờ đục do Trái Đất tạo ra” - Thư gửi Paul Gauguin, 1890.

Được truyền cảm hứng bởi nguyệt thực, có thể là bởi lần nguyệt thực hôm qua kết hợp với ấn tượng về nhiều lần trước đó nữa, đã thúc đẩy Van Gogh đã bắt đầu vẽ Moonrise vào ngày hôm sau. Ông ghi nhớ rõ màu sắc của Mặt Trăng quan sát được vào ngày 12/07/1889, nhưng ông vẽ Mặt Trăng như ông thấy trên bầu trời ngày 13/07. Theo Stellarium, phần bị bóng tối che của Mặt Trăng nằm về phía Đông trước tiên, rồi chuyển lên phía Bắc. Tuy nhiên, trong bức tranh phần sẫm màu hơn lại nằm về phía Tây Nam của Mặt Trăng, ló ra sau vách núi. Có thể ông không nhớ chính xác chi tiết này vào ngày hôm sau, tuy nhiên, nếu ông biết rằng nguyệt thực xảy ra do bóng của Trái Đất phủ lên vệ tinh tự nhiên của chúng ta, có thể ông đã cố ý đặt phần đỏ của Mặt Trăng phía sau vách núi, nhằm mô phỏng cái bóng, như thể được tạo bởi Mặt Trời từ hướng đối diện.

Từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX, những tiến bộ trong việc xác định khoảng cách giữa Trái Đất - Mặt Trăng và Trái Đất - Mặt Trời đã cho phép các nhà thiên văn, tiêu biểu là Friedrich Bessel tính toán chính xác điều kiện quan sát thiên thực tại từng địa phương. Vì vậy, không thể loại trừ khả năng Van Gogh đã biết trước về nguyệt thực. Tuy nhiên, khả năng ông vẽ trực tiếp trong đêm xảy ra hiện tượng là khá thấp, vì vị trí Mặt Trăng trong bức tranh không trùng với vị trí thực tế. Nguyệt thực từ lâu đã mang ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, gắn với truyền thuyết và những biến cố lịch sử, tiêu biểu như sự kiện năm 1453 tại Constantinople, nơi một lần nguyệt thực được cho là đã làm suy sụp tinh thần thành phố trước khi thất thủ. Trong bối cảnh đó, nguyệt thực thường khơi gợi những suy tư sâu xa về vị trí của con người trong vũ trụ, và chính những giá trị biểu tượng ấy có thể đã thúc đẩy Van Gogh lưu giữ khoảnh khắc đặc biệt này trong hội họa.
--------------------------------------------------------------------------
Nguồn thông tin: Dịch từ bài báo của Edvige Corbelli, “The lunar eclipse and the dawn of astrophysics in van Gogh's masterpieces”, đăng trên arXiv (2024).

Ảnh: Bức tranh Evening landscape at moonrise của Van Gogh, trưng bày tại Bảo tàng Kröller-Müller, Otterlo.

Trần Khôi Nguyên - Ban Nội dung CLB Thiên Văn USAC